Kozakken in Nederland - VEESSEN
Holland 1813 - Help! De kozakken komen. Vrouwen, huwbare dochters en jonge dienstmaagden werden uit voorzorg verborgen gehouden, goud en andere kostbaarheden werden begraven en paarden en koeien werden naar dichte plekken in het bos geleid.
De schrik zat er goed in toen in november 1813 de Kozakken de oostgrens overstaken. De Kozakken kwamen om ons land te bevrijden van de Fransen, maar hun reputatie als barbaarse woestelingen was hen al vooruit gegaloppeerd. Dat maakte dat ze niet bepaald met open armen werden ontvangen. Eenmaal in het brave Nederland stonden ze al gauw bekend als liederlijke, twee uur in de wind stinkende halfwilden. Zuipschuiten waren het, rokkenjagers, veelvraten en vechtmachines.
Nauwelijks een half jaar waren ze in ons land en niet eens met zovelen, maar de Kozakken op hun kittige steppepaardjes maakten zoveel indruk dat ze nog in talrijke volksverhalen figureren. Ze worden daarin steevast afgeschilderd als kruisingen van Rambo, Holle Bolle Gijs en de baardige duivel zelf, maar wie waren ze werkelijk? Anne Aalders (64) uit Hoogeveen" oud-conrector aan een plaatselijke scholengemeenschap, heeft onlangs een studie voltooid over de Kozakken in Nederland. Hij schetst in zijn met veel anekdotes en illustraties verluchte boek een heel wat genuanceerder beeld van de jaren 1813 en 1814.
Volgens hem moeten de meeste volksverhalen met een korreltje zout worden genomen. Meer waarde hecht hij aan dagboeken en andere ego-documenten waar in de Kozakken over het algemeen op een veel positievere manier voor het voetlicht komen. De Kozakken waren in de eerste plaats goed getrainde en moedige soldaten die op hun snelle paardjes opeens konden opduiken achter vijandelijke linies om paniek en verderf te zaaien. Daarna vertrokken ze weer even snel als ze waren gekomen. Door dit soort moraal ondermijnende speldenprikken uit te delen waren ze voor de 'geregelde' Russische troepen van grote waarde.
Het waren niet bepaald frisgeschoren huisvaders die om zes uur thuis waren voor een verantwoorde maaltijd. Eten met mes en vork was er trouwens helemaal niet bij. Ze leefden in mannengemeenschappen en waren een hard en ruig leven gewend, alhoewel ze ook godsdienstig waren. Slapen in de sneeuw daar draaiden ze hun hand niet voor om, kleding droegen ze in vele lagen over elkaar, een kippetje verslonden ze desnoods rauw en ook konden ze sloten drank op. Uit bewaard gebleven documenten blijkt dat in Groningen gelegerde Kozakkenofficieren 's morgens koffie met rum verlangden, om 12 uur een behoorlijke schnaps en ontbijt met een fles wijn, bij het diner een schnaps en een fles wijn, vervolgens thee met rum en bij het avondeten al weer een fles wijn.
Soldaten schuimden boerenhoeven af op zoek naar jenever en brandewijn, daarbij luid keels 'schnaps, schnaps' roepend. Om duidelijk te maken dat ze honger hadden en dat hadden ze in de strenge winter van ‘13/’14 eigenlijk altijd maakten ze tot schrik van de bevolking sissende geluiden. Dat betekende dat er als de wiedeweerga een braadpan op het vuur moest worden gezet. Liefst met een flinke klont vet erin, want ze hielden van machtig eten. Een terugkerend element in de volksverhalen is hun gesabbel op kaarsen, die destijds waren gemaakt van schapenvet of bijenwas. Aalders denkt dat vooral die boven gemiddelde eet- en drinklust een constante in veel anekdotes en volks verhalen debet is aan de slechte naam die de Kozakken al snel verwierven. Als bevrijders verwachtten ze dat de bevolking ruimhartig over de brug zou komen met voedsel en drank, maar Nederland was in de ruim vijf jaar dat het bij Frankrijk was ingelijfd al helemaal uitgezogen en afgeknepen. Het was armoede troef en schraalhans was keuken meester.
Bovendien zal de bevolking met afgunst hebben gekeken hebben naar de bacchanalen die de Kozakken lieten aanrichten. Kozak werd al gauw tot scheldwoord, wat staat voor dom, ruw, gewelddadig en aanmatigend. Dat de Kozakken niet alleen honger lappen en zuipschuiten waren, maar ook vechtjassen van formaat bewijst hun snelle opmars door het noorden en oosten van ons land. Op 10 november 1813 hadden zich twaalf tot vijftienhonderd Kozakken verzameld bij het Duitse Neuenhaus, boven Nordhorn. Twee dagen later doken de eersten al op voor de IJssel. Hun strategie was om de Fransen zo snel mogelijk de rivier over te jagen en dan door te stomen naar het westen tot uiteindelijk Parijs. Dat lukte wonderwel. Op 21 mei 1814 was heel Nederland voorgoed van de Fransen bevrijd.
In Deventer, in die tijd vestingstad met een paar honderd Franse militairen binnen de muren, was oversteken over de IJssel onmogelijk. De stad werd op 12 november omsingeld om te voorkomen dat de daar aanwezige Fransen in de rug zouden aanvallen. De Kozakken sloegen hun bivakken op in omringende dorpen als Epse, Harfsen, Gorssel, Almen en Oxe. De bevolking moest de soldaten geruime tijd voeden en laven en hen tevens voorzien van stro, takkenbossen, hooi en haver. Op 26 april 1814 was het beleg van Deventer afgelopen. De Franse troepen kregen een vrijgeleide en konden met wapens en al naar hun vaderland terugkeren. Op 13 november 1813 verschenen de Kozakken in Zutphen, dat werd verdedigd door een klein Frans garnizoen. Toen de stad na tien dagen werd ingenomen waren de Fransen al gevlogen. Oversteken over de IJssel kon een paar dagen eerder al bij Zwolle. Daar werd de rivier overgestoken bij het Katerveer, nadat een eerdere poging mislukte. De Fransen aan de overkant deden het in hun broek voor twee kanonnetjes, die met ijzeren staven waren geladen. Bij de schermutselingen waren niet meer dan vijftien Kozakken betrokken.
Echte mannetjesputters waren het, want ze zetten ook nog eens de achtervolging in op de vluchtende Fransen. De meeste moeite om de IJssel over te steken hadden de Kozakken bij Wijhe. Op een smal, punt in de rivier werd een schipbrug aangelegd van ruim twintig beurtschepen, waar de Kozakken met paard en al overheen konden marcheren Om ze niet weg te laten glijden werden tussen de schepen takkenbossen gelegd. De burgemeester werd onder druk gezet om de (dek)schepen te confisqueren. De plek waar de brug de Veessense kant van de rivier bereikte heet nog steeds de 'kozakkenkrib'. In Wijhe bivakkeerden toen liefst driehonderd Kozakken, van wie velen tot Kerstmis bleven. Nadat de brug op 26 november gereed was, werd Wijhe een doorgangsbivak waar soldaten een paar dagen konden uitrusten.
Van dat rijke Kozakkenverleden is nog weinig over in Wijhe, zo blijkt uit een niet representatieve steekproef onder gasten van het etablissement De Sallandse Kamer. Afstammelingen van vertier zoekende soldaten, die ongetwijfeld moeten rondlopen in Wijhe, kent men niet. En om wie ging het ook al weer, Vikingen? Kaninefaten? Volgens Aalders is de rol van de Kozakken als bevrijders sowieso onder gesneeuwd. Nergens werd een nationaal bevrijdingsmonunent opgericht. Voor zover Aalders weet staat er als aandenken alleen een stenen leeuwtje op een heuvel bij Ommen, alsmede een klein monument in Dalen bij Coevorden, waar twee Kozakken liggen begraven. 'Het is een vergeten bevrijding', stelt de Hoogevener dan ook vast. Aalders vermoedt dat dit komt omdat de bevrijding begon in Noord en Oost-Nederland, een wat minder belangrijk gebied. Aalders: 'Hier zat niets. Geen regering, niets.' Niettemin hebben ze een verpletterende indruk gemaakt, deze tot de tanden bewapende steppesoldaten wier Russische voorouders zich vanaf de zestiende eeuw vermengden met Tartaren en Mongolen. Her en der in Gelderland en Overijssel zijn straatnamen naar hen genoemd. Bovendien kent Putten een Kozakkenberg, is er in Epse een Kozakkenbult, een gebied tussen Diepenveen en Olst heet het Kozakkengat en ook zijn er nog talrijke kozakkenlindes,- eiken en -struiken.
De bomen gebruikten de Kozakken als uitkijkpost maar ook als plek voor bijieenkomsten. Het enig overgebleven voorwerp uit de Kozakkentijd is een karwats, een stugge leren zweep met een stevige knop aan het einde waarmee je flinke en pijnlijke klappen kon uitdelen. Van de roemruchte schipbrug over de IJssel bestaat alleen nog een schilderij. Vanaf de uitkijktoren bij de voormalige steenfabriek bij Fortmond is aan de overkant van de rivier een verhoging in het landschap te onderscheiden. Dat moet de kozakkenkrib zijn. Tegen beter weten in loopt Aalders nog even naar de plek aan de IJssel waar ooit de schipbrug lag, maar ook daar is helemaal niets te zien dat herinnert aan de Kozakken. Zelfs geen lege jeneverkruik.
